ΥΠΟ. ΓΕΩ

Η διάλεξη πραγματεύεται το θέμα της υπόγειας αρχιτεκτονικής και της βαθύτερης έννοιας του υπογείου. Αναλύεται η σχέση του ανθρώπου με την γη, η αέναη λατρεία της σαν «θεία μητέρα», οι αιτίες των συνειρμών μας άπαξ του ακούσματος της λέξης «υπόγειο».

Παρουσιάζονται ιδιαίτερα ιστορικά παραδείγματα υπόσκαφης αρχιτεκτονικής και η ιστορική παρουσία της υπόγειας πόλης μέχρι και σήμερα. Αναλύονται τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των υπογείων κατασκευών, αναφέρονται οι συνηθέστερες χρήσεις τους.

Εν κατακλείδι, παρουσιάζονται επιλεγμένα παραδείγματα σύγχρονων αρχιτεκτονικών έργων με στόχο να αποδοθεί συνοπτικά το ευρύ φάσμα των δυνατοτήτων της φιλοσοφίας αυτής.

Ολοκληρώνεται με την ανάλυση της έννοιας του υπογείου από πλευράς τέχνης και η σχέση της αρχιτεκτονικής αυτής με την land art.

Εισαγωγή

Είναι δύσκολο να κρίνει κανείς αντικειμενικά το παρόν ή να προβλέψει το μέλλον, όμως ποτέ όσο άλλοτε, γίνεται εμφανής η ανάγκη για μια αλλαγή πλεύσης στην ανθρώπινη σκέψη.

Οι κλιματικές συνθήκες αλλάζουν, με ορατά στην καθημερινότητά μας αποτελέσματα, και «πιθανώς» ο μόνος ένοχος είναι ο άνθρωπος. Οι φυσικοί πόροι εξαντλούνται με γοργούς ρυθμούς, τεράστιες εκτάσεις δασών αποψιλώνονται, εκατοντάδες είδη ζώων κινδυνεύουν να εξαφανιστούν, τα ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα στα οποία στηρίζεται ο πολιτισμός μας στερεύουν και συνεχώς οι φυσικές ισορροπίες διαταράσσονται επιφέροντας τα αναμενόμενα προβλήματα.

Ο ανεπτυγμένος κόσμος διανύει μια —κατά τα φαινόμενα— μακρόχρονη οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση. Παράλληλα η περιβαλλοντολογική συνειδητοποίηση της κοινωνίας ενδυναμώνεται με σταθερούς ρυθμούς και αρχίζει να καθιερώνεται το αίτημα για απομάκρυνση από τα ορυκτά καύσιμα και στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Τα αναπτυσσόμενα και υποανάπτυκτα κράτη ωστόσο, δεν έχουν την ίδια πολυτέλεια με τον υπόλοιπο κόσμο ώστε να στραφούν προς την οικολογία. Ο πληθυσμός τους αυξάνεται συνεχώς ενώ μεγάλο μέρος τους βρίσκεται απελπιστικά κάτω από το όριο της φτώχειας —και όχι όπως αυτό ορίζεται στις αναπτυγμένες χώρες. Χώρες όπως η Βραζιλία, η Ινδία και η Κίνα, αναγκάζονται να προβούν σε εντατικότερη εξάντληση των φυσικών πόρων, σε μεγαλύτερη εξάρτηση από το πετρέλαιο και την πυρηνική ενέργεια (σχάση) και ταυτόχρονα η υπερσυγκέντρωση πληθυσμού στα αστικά κέντρα οδηγεί σε εξευτελιστικές συνθήκες διαβίωσης.

Μπορεί λοιπόν να παρατηρούμε την αυξανόμενη δημοφιλία της οικολογίας, αλλά η έννοια αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικονομία και πολλές χώρες αδυνατούν να αλλάξουν πορεία. Χρειάζονται ικανές λύσεις προσιτές σε όλους.

Όπως εύστοχα αναφέρει ο Bill Gates:

Χρειαζόμαστε καινοτομία και όχι μόνωση. Η συντήρηση και η αλλαγή συμπεριφοράς δεν αρκούν από μόνες τους ώστε να μειωθούν δραματικά τα επίπεδα εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ώστε να προσχωρήσουμε σε μια πραγματική αλλαγή.

Οι προβληματισμοί στο μυαλό ενός αρχιτέκτονα ίσως είναι δαιδαλώδεις και οι ανάγκες της εποχής / κοινωνίας του ακόμη πιο περίπλοκες, γι’ αυτό οφείλει όσο ποτέ άλλοτε να έχει γνώση του περιβάλλοντός του προς όλες τις διαστάσεις.

Κανένα σπίτι δε θα έπρεπε να είναι πάνω στο λόφο. Θα ’πρεπε να είναι μέρος του, να ανήκει σε αυτόν. Λόφος και κατοικία σε αγαστή συνεργασία.
— Frank Lloyd Wright

Με βάση τους παραπάνω προβληματισμούς, προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε μια διαφορετική λύση, κάπως μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και τις μοδάτες / πομπώδεις έννοιες της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του marketing και του lifestyle. Απέναντι στην αρχιτεκτονική του φαίνεσθαι (που φτάνει πλέον να κρύβει και τον ήλιο), θελήσαμε να ψάξουμε την αρχιτεκτονική που βιώνεται κάπου «μέσα» ή κάπου «κάτω». Όπως δηλώνει και ο τίτλος, το υπό και το εντός της γης, αυτά που εν γένει θεωρούνται «υπόγεια αρχιτεκτονική» ή «υπόσκαφη αρχιτεκτονική». Μία τέτοια βουτιά στο άγνωστο, δε θα μπορούσε να είναι μονοδιάστατη. Κρίναμε πως θα είμαστε πιο συνεπείς αν αναλύσουμε τμηματικά τις πολλαπλές παραμέτρους που περιγράφουν, και άλλες πιο αμυδρά, άλλες πιο έντονα, ορίζουν τι εστί υπόγεια δόμηση. Όχι μόνο όμως τι, αλλά και πότε, και γιατί, και πώς και… αν. Λατρεία της Μητέρας Γης

Ξεκινήσαμε μια μεγάλη βόλτα από τα σπήλαια των πρωτόγονων ανθρώπων, γνωρίσαμε τη Μητέρα Γη, κατεβήκαμε σε θολωτούς τάφους και κατακόμβες, φοβηθήκαμε στα σκοτεινά Ηλύσια πεδία, χαθήκαμε στο μινωικό λαβύρινθο, φτάσαμε κοντά στο κέντρο της γης (!), φωτογραφίσαμε νοητά τις παραδοσιακές υπόγειες κοινωνίες της Καππαδοκίας, και τη σκαμμένη γη της Σαντορίνης, προστατευθήκαμε σε πυρηνικά καταφύγια, φανταστήκαμε οικουμενουπόλεις με την καρδιά τους μέσα στη γη και την επιφάνειά τους ένα απέραντο λιβάδι, καταστροφολογήσαμε στο δικό μας Matrix, κρυμμένοι σε υπόγειες πολιτείες, περιδιαβήκαμε ορυχεία και σήραγγες, περπατήσαμε στις αποβάθρες των μετρό παρέα με ψυχές του υποκόσμου, σκάψαμε τη γη και φτιάξαμε γλυπτά, ψωνίσαμε σε υπόγεια εμπορικά κέντρα, φιλοξενηθήκαμε σε μοντέρνα σπίτια αγκαλιασμένα με γη, και όταν αποκάμαμε, αποσυρθήκαμε στο «υπόγειο» μας.

Μια διαδρομή περίπλοκη, φαινομενικά ασύνδετη, που όμως κρίναμε ότι ήταν απαραίτητη για να δημιουργηθούν όλες εκείνες οι εντυπώσεις που οδηγούν τον καθένα μας από την άγνοια στη μερική αντίληψη, και από εκεί στη βαθύτερη και πιο εστιασμένη μελέτη, που ξεπερνά εν τούτοις τα πλαίσια μιας διάλεξης. […]